Mobbing i jego fazy

mgr Grażyna Greń
specjalista psycholog kliniczny,
psychoterapeuta

Mob– słowo w j. angielskim oznacza tłum, chwiejny tłum, motłoch. Może też znaczyć dręczyć, napastować, atakować, zaczepiać.

Mobbing to, traktowanie jakiejś osoby w miejscu pracy często i przez dłuższy czas gorzej niż pozostałych pracowników, osoba czuje się izolowana, szykanowana, dręczona. Do mobbingu dochodzi w sferze zawodowej (współpracowników i przełożonych sobie nie wybieramy). Nie można mówić o mobbingu w relacjach z rodziną (ale gdy stosowana jest w tych relacjach przemoc, nazwijmy ją- przemocą).

Termin mobbing jest często nadużywany w codziennym życiu, stosowany na określenie pojedynczej kłótni, sporadycznego użycia obraźliwych słów.

Heinz Leymann podaje, że zachowanie można uznać za mobbing (kryterium czasu trwania i częstotliwości w mobbingu) gdy:

trwa co najmniej 6 miesięcy
powtarza się co najmniej raz w tygodniu.

Nie jest mobbingiem egzekwowanie obowiązków wynikających ze stosunku pracy, chyba, że forma w jakiej wymagania są wyrażane przez pracodawcę lub współpracowników jest niewłaściwa, obraźliwa agresywna, lub np. pracownik jest izolowany itp.

Mobbing kojarzy nam się zwykle z prześladowaniem pracownika przez pracodawcę, zwierzchnika. Tymczasem do mobbingu może dochodzić nie tylko w relacji pionowej, lub ukośnej: przełożony/ podwładny. Także w relacji poziomej, między współpracownikami i relacji pionowej: podwładny/ przełożony. Podwładni również mobbingują swoich zwierzchników, tylko metody są inne.

W literaturze są dwie skrajne postawy, podejścia.

Koncentrujące się na dramatycznych relacjach ofiar mobbingu.
Zaprzeczające istnieniu mobbingu, traktujące ofiary mobbingu jako osoby niezdolne do radzenia sobie z konfliktami w miejscu pracy. Indywidualne i psychiczne problemy nie są spostrzegane jako następstwo wyizolowania w miejscu pracy ale jako jego przyczyna.

Mobbing jest przyczyną stresu, który zmienia zachowanie osoby. To może prowokować kolejne działania mobbingowe, powodując powstanie błędnego koła.

Osoba, która jest ofiarą mobbingu w jednym zespole, może w innej grupie osób być dobrym pracownikiem.

Przykłady mobbingu:

Nieuprzejme odzywanie się.
Nie witanie się z jedną z osób tygodniami, czy miesiącami.
Pomijanie osoby przez całą grupę. Cała grupa nie wita się z jedną osobą.
Cichnące rozmowy na widok osoby wchodzącej do pokoju.
Zamykanie drzwi „przed nosem”.
Bardzo skąpe wyjaśnienia dotyczące wykonywanych zadań, utrudniające, czy nawet uniemożliwiające ich wykonanie.
Udzielanie błędnych informacji.
Donoszenie, wystawianie na pośmiewisko, szarganie reputacji, knucie intryg, zastraszanie. Donoszenie, plotkowanie to przykłady mobbingu stosowane też przez pracowników wobec przełożonych.

W zależności od stabilności psychicznej ofiary mobbingu prędzej lub później dochodzi do spadku efektywności pracy. Energia zamiast na pracę, jest zużywana na potwierdzenie roli w zespole, utrzymywanie statusu społecznego. Narasta lęk i wątpliwości co do własnej wartości.

Zachowanie staje się coraz mniej pewne, zostaje zaburzony obraz własnej osoby jako pracownika, zmiana obrazu własnej osoby może rozszerzać się na inne sfery życia (jeżeli jestem złym pracownikiem, to czy jestem dobrą matką, ojcem).

Pojawiają się psychosomatyczne objawy stresu:

częste infekcje
migreny
bezsenność
bóle brzucha, biegunki
uczucie przemęczenia
mogą rozpocząć się choroby przewlekłe.

W 2015 przeprowadzono w Polsce badania, którymi objęto 1005 osób, 552 kobiety, 453 mężczyzn. Stwierdzono, że:

4,8 % osób było poddanych mobbingowi w ostatnim półroczu.
15,22% podaje, że doświadcza mobbingu przynajmniej raz w miesiącu (nie spełnia to jednak kryterium częstotliwości Heinz’a Leymann’a).
5 % nie doświadczyło nigdy.
W 75% nie podjęto żadnych działań antymobbingowych.

Najbardziej zagrożone ryzykiem mobbingu (badania z 2002 roku Meschkutat i inni) są:

kobiety – ryzyko mobbingu jest o 75 % wyższe u kobiet niż u mężczyzn.
praktykanci – wysokie ryzyko mobbingu.
osoby poniżej 25 roku życia.
nieco bardziej na ryzyko mobbingu narażona jest grupa 55+.

Niższa pozycja – większe prawdopodobieństwo mobbingu ze strony kolegów.
Wyższa pozycja – ze strony przełożonych

Mężczyźni- są częściej moberami niż kobiety, ale też częściej doświadczają mobbingu ze strony przełożonych, co jednak może mieć związek z tym, że wyższa pozycja w hierarchii to większe ryzyko mobbingu ze strony przełożonych. A mężczyźni częściej niż kobiety pracują na stanowiskach kierowniczych

Ze względu na wykonywany zawód najbardziej narażone są osoby:

zatrudnione w administracji
w zawodach związanych z opieką społeczną
sprzedawcy
pracownicy banku
pracownicy firm ubezpieczeniowych
osoby pracujące w sektorze ochrony zdrowia.

Sprawcami mobbingu byli:

w 38 % wyłącznie przełożeni
w 13% przełożeni i koledzy
w 22% jeden kolega
w 20 % grupy kolegów
w 2% tylko podlegli pracownicy (z wyjątkiem urzędników- w tej grupie zawodowej podlegli pracownicy to około 11%).

Stwierdzono, że:

im niższa pozycja większe prawdopodobieństwo mobbingu ze strony kolegów,
im wyższa pozycja, większe jest ryzyko mobbingu ze strony przełożonych.

Najczęstsze przejawy mobbingu to:

działania koncentrujące się na zadaniach (utrudniając ich wykonanie), oraz odbieranie kompetencji decyzyjnych
działania koncentrujące się na społecznych aspektach funkcjonowania, izolacja społeczna (unikanie, nie rozmawianie, wykluczenie z grupy)
działania skoncentrowane na atakowaniu osoby i jej sfery prywatnej, ośmieszanie, plotki, żartowanie z życia prywatnego
groźby i agresja werbalna- krzyki, krytyka, poniżanie w obecności innych
grożenie i przemoc fizyczna

kobiety atakowane są częściej w kontekście społecznym, rzadziej wykonywanej pracy
młodzi pracownicy są atakowani w aspekcie merytorycznym
starszym odbierane są zadania, które wcześniej wykonywali
pracownicy fizyczni częściej są ofiarami plotek, drwin, obraźliwych słów, a rzadko przeszkadza się im w wykonywaniu pracy
urzędnikom częściej odbierana jest lub uniemożliwiana praca, rzadziej są plotki, drwiny
osoby wykonujące mało znaczące w zakładzie zadania skarżą się na plotki
osoby wykonujące ważne zadania mają problemy z powodu zatajania przed nimi istotnych dla wykonania zadania informacji.

W płaszczyźnie wykonywanych zadań, grupa:

szuka kozła ofiarnego, który odpowiada za spadek efektywności
preferuje wartości i przekonania prowadzące do izolacji niektórych członków zespołu
działa jako sędzia i kat.

W płaszczyźnie organizacyjnej:

mobbing jest stosowany i traktowany jako sposób na dyscyplinowanie załogi (przełożeni akceptują mobbing, ponieważ w ich rozumieniu dyscyplinuje to załogę)
przełożeni systematycznie naruszają przepisy
konflikty są rozwiązywane siłowo.

Jeżeli nie zmieni się sposób opracowania konfliktów, zawsze pojawi się jakaś – ta lub inna ofiara.

PIĘĆ FAZ MOBBINGU
(poprzedzonych fazą wstępną, kiedy ewentualne konflikty są ukryte, ofiara nie reaguje, nie ma też symptomów chorobowych)

Faza I – Powstanie lub uświadomienie sobie konfliktów, pojedyncze konflikty.

Konflikty są czymś normalnym, także w miejscu pracy. Istotny jest sposób radzenia sobie z konfliktem, czy konflikt zostanie rozwiązany, załagodzony, współpracownicy przeproszą się za niewłaściwe zachowanie, za ostre, nieprzyjazne słowa.

nierozwiązany konflikt staje się problemem
wpływa na jakość pracy
gdy pozostaje nierozwiązany bardzo długo, zaczyna działać podprogowo
atmosfera między pracownikami zaczyna być nacechowana agresywnością, nerwowością, napięciem, irytacją
osoby zaangażowane w konflikt próbują znaleźć merytoryczne argumenty na uzasadnienie swojego zachowania
podejmowane są próby rozwiązania konfliktu, także ofiara mobbingu próbuje racjonalnie rozwiązać konflikt
coraz większą rolę zaczynają jednak odgrywać niepewność, lęk, rozdrażnienie
pojawiają się objawy psychosomatyczne (u ofiary)

Faza II

pierwsze ataki mobbera
celowa eskalacja konfliktu
nasilają się symptomy z I fazy
ofiara próbuje używać racjonalnych argumentów, zaczynają się też agresywne reakcje obronne
konflikt zaczyna być traktowany osobiście, merytoryczny spór, od którego się zaczęło, schodzi na dalszy plan
strony konfliktu zaczynają spostrzegać swoją pozycję jako zagrożoną, poczucie zagrożenia i niepewność rośnie, gotowe są do pominięcia norm społecznych aby ochronić swoją pozycję
coraz więcej czasu zamiast na pracę, przeznaczane jest na rozwiązywanie sporu i walkę z przeciwnikiem
w miarę upływu czasu nasilają się symptomy stresu
Czasem faza I od razu przechodzi w III a faza II nie występuje.

Faza III występuje po mniej więcej 6 miesiącach, następuje eskalacja konfliktu, stygmatyzacja ofiary.

ofiara zaczyna chorować, nasilają się objawy psychosomatyczne, reaguje trochę z bezradnością, czasami też reaguje agresywnie
rośnie niepewność ofiary mobbingu, popełnia błędy, co zwraca na nią uwagę grupy
błędy w pracy, obniżony nastrój, złe samopoczucie zaczynają być pretekstem do dalszych ataków i wykluczenia
pracodawca zaczyna sugerować osobie występującej w roli ofiary aby zwolniła się z pracy
samopoczucie ofiary pogarsza się, z powodu odrzucenia przez środowisko, izolacji
wyraźny staje się podział na role ofiary i sprawcy/ prześladowcy, nawet jeśli na początku konfliktu siły obu stron były mniej więcej równe.
nikt nie chce pracować z ofiarą mobbingu, która traci akceptację grupy i szacunek.
Osoba obserwująca konflikt z zewnątrz ma wrażenie irracjonalności emocji jego uczestników.

W tej fazie trudno jest już uczestnikom konfliktu poradzić sobie bez interwencji przełożonych.
Niestety interwencja nie zawsze jest konstruktywna, bywa skierowana przeciwko ofierze, jako osobie zakłócającej przebieg pracy.
Ofiara mobbingu:

doświadcza dodatkowego stresu
jej sytuacja się pogarsza, rośnie poczucie bezsilności, czuje się niesprawiedliwie potraktowana
maleje tez szansa na przeniesienie osoby do innego działu, plotka wędruje przed nią, ograniczając szansę na nowy start

Faza IV mniej więcej po upływie 12 miesięcy

pogarsza się stan zdrowia ofiary mobbingu, trafia do lekarza (POZ, psychiatry, psychologa)
pojawiają się uogólnione zaburzenia lękowe, rozpacz, lęk przed katastrofą ekonomiczną, społeczną degradacją
czasem ofiara korzysta z pomocy prawników
czasem zwraca się do pracodawcy, który interweniuje, podejmuje działania dyscyplinarne (prawo pracy)

Faza V

ofiara otrzymuje mało znaczące zadania, doświadcza izolacji społecznej, czasem też przestrzennej (przeniesienie do oddzielnego pomieszczenia, odizolowanie)
często ofiary otrzymują wypowiedzenie z pracy, proponuje im się odejście na własną prośbę, na wcześniejszą emeryturę (o ile to jest możliwe)
otrzymują długotrwałe zwolnienie lekarskie, (co także daje pracodawcy podstawę do wypowiedzenia umowy o pracę)
w sytuacji ekstremalnej, ofiara może uciekać się do przemocy, lub podjąć próbę samobójczą.

Początkowo mobbing stosuje jedna osoba, z czasem zmienia się zachowanie innych osób, część osób odsuwa się od ofiary mobbingu ze strachu przed prześladowaniem, są bierne ale tolerują mobbing. Zaczyna się proces społecznej izolacji ofiary mobbingu. Pojawiają się plotki.

Brak możliwości uzyskania wparcia przez ofiarę, zmniejsza możliwości zmiany sytuacji.

Koncentracja na cechach osobowości ofiary prowadzi do stygmatyzacji.

Próby rozwiązania konfliktu, załagodzenia go, są interpretowane jako zachowania poddańcze lub aroganckie i są podstawą do kolejnych zachowań mobbingowych Zachowanie ofiary powoduje, że do otoczenie uznaje, że problemy mają źródło w jej cechach osobowości.

Zobacz kolejne artykuły:

-> Kto jest zobowiązany do reagowania na mobbing
-> Co może zrobić ofiara mobbingu